در گستره‌ای که ارگ سلطنتی قاجاریه جای دارد، خانه‌ای ساخته‌اند که شیوه‌ی معماری آن با دیگر خانه‌های تاریخی تهران دگرگونی‌های بنیادینی دارد. این خانه از آن ناصرالدین میرزا بود و در خیابان صوراسرافیل، در پیرامون کاخ گلستان، می‌توان آن را دید.

ناصرالدین میرزا فرزند مظفرالدین شاه قاجار بود. گویا این شاهزاده چندان دلبستگی‌ به سیاست نداشت و وارون دیگر برادرانش، در پی تاج و تخت نبود، سرگرم کار خود بود و گرفتار هیاهوهای سیاسی نمی‌شد.

معماری خانه‌ی ناصرالدین میرزا

معماری به گونه‌ای است که ویژگی‌های یگانه‌ای دارد و بیشتر به خانه‌های گستره‌های کویری ایران همانند است تا خانه‌های اشرافی پایتخت. یک ویژگی آن، سقف گنبدی خانه است. دیگر ویژگی‌اش نداشتن زیرزمین است. همه‌ی خانه‌های تاریخی تهران زیرزمین دارند. زیرزمین، یکی از عناصر مهم معماری در آن دوره بود. اما معمار خانه‌ی ناصرالدین میرزا دست به نوآوری زده است و به جای ساختن زیرزمین، حوض‌خانه و اتاق‌های کم‌پهنایی که در زیرزمین برای خدمتکاران ساخته می‌شد در اشکوب همکف ساخته است. همین دگرگونی، چه بسا نشانه‌ای از شیوه‌ی نگرش نو ناصرالدین میرزا باشد.
او وارون (:برخلاف) دیگر اشراف آن روزگار، خدمتکاران خانه را در جایی دورتر و کمتر دیده شده تر (زیرزمین) جای نداده است و بخش خدمه، در پیوند با دیگر بخش‌های خانه است.

و در نهایت

در دوره‌ی پهلوی، خانه ی ناصرالدین میرزا جایی برای زندگی نوادگان او بود و پس از انقلاب، بدون مالک شد. تا آنکه خانه‌ی یاد شده را به صندوق بازنشستگی سپردند. در دهه‌ی هشتاد، خانه‌ی ناصرالدین میرزا با همکاری اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران مرمت شد.
این خانه‌ی تاریخی در ۳۰ تیرماه ۱۳۸۴ خورشیدی، با شماره‌ی ۱۲۲۱۴ ثبت ملی شد.

حیاط، پیوندگاه دو بخش خانه (شاه‌نشین و خدمه‌نشین) است. برای رفتن به بخش شاه‌نشین باید از چند پله بالا رفت. در دوره‌ی پهلوی، خانه ی ناصرالدین میرزا جایی برای زندگی نوادگان او بود. پس از انقلاب، بدون مالک شناخته شد. تا آنکه خانه‌ی یاد شده را به صندوق بازنشستگی سپردند. در دهه‌ی هشتاد، خانه‌ی ناصرالدین میرزا با همکاری اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران مرمت شد.
این خانه‌ی تاریخی در ۳۰ تیرماه ۱۳۸۴ خورشیدی، با شماره‌ی ۱۲۲۱۴ ثبت ملی شده است.

خانه ناصرالدین میرزا

بخش‌های این خانه جذاب

از سوی دیگر، بخش خدمتکاران و بخش‌ شاه‌نشین، درست روبه‌روی یکدیگر هستند؛ میان آن دو بخش، حیاطی دیده می‌شود. این نیز ویژگی یگانه‌ی خانه‌ی یاد شده است.
این را هم باید برشمرد که در خانه‌های تاریخی تهران، فضاهایی پیرامون حیاط مرکزی ساخته می‌شد. ساختار همه‌ی این نشانه‌ها گویای آن است که ما با خانه‌ای متفاوت روبه‌رو هستیم.
هر چند این گمان هست که در گذر سال‌ها، دگرگونی‌ها و بازسازی‌هایی در خانه انجام شده باشد. اما حتی اگر چنین گمانی را درست بدانیم، باز نمی‌توان شیوه‌ی معماری ویژه‌ی آن را نادیده بگیریم.
مساحت خانه‌ی ناصرالدین میرزا، بیش از ۴۰۰۰ متر است و چهار صُفه دارد. صفه سکوی بدون سقفی است که سطح آن بالاتر از سطح حیاط است و در جلو فضای بسته جای می‌گیرد. این صفه‌ها تزیینات چشمگیری ندارند.

ورودی خانه اندکی شگفت‌آور به چشم می‌آید. برای رفتن به خانه باید با چرخشی چند درجه‌ای، از یک چارتاقی رد شد و به حیاط راه یافت. پس با گام نهادن درون چارتاقی ورودی، نمی‌توان درون خانه را دید.
حیاط، پیوندگاه دو بخش خانه (شاه‌نشین و خدمه‌نشین) است. برای رفتن به بخش شاه‌نشین باید از چند پله بالا رفت.